ครั้งหนึ่งประเทศไทย : ร้อยละ 46 ของสะแหลกดีบุกที่ผลิตได้ทั่วโลก มาจากถนนในภูเก็ต

ท่านผู้อ่านเคยทราบบ้างไหมครับว่า ในสมัยก่อนประเทศไทยมีแหล่งแร่ที่มีชื่อเสียงมากคือแหล่งแร่ดีบุก ที่ครั้งหนึ่งประเทศไทยเรามีขีดความสามารถในการผลิตแร่ดีบุกส่งออกเป็นสินค้าสำคัญไปทั่วโลก โดยหนึ่งในพื้นที่ที่ทำเหมืองแร่ดีบุกที่สำคัญนั้นคือทางภาคใต้ของไทยเรา จำได้เลยว่าสมัยที่ผมเรียนในระดับประถมศึกษานั้นในโรงเรียนจะมีการสอนวิชาสร้างเสริมประสบการณ์ชีวิต(หรือตัวย่อ สปช. – หลักสูตร พ.ศ. 2521 เป็นวิชาที่รวมสังคมศึกษา วิทยาศาสตร์ และอื่นๆมาสอนรวมกัน – ว๊าย!! รู้สึกแก่) ในตำรายังมีเรื่องเกี่ยวกับสินค้าส่งออกสำคัญของไทยหนึ่งในนั้นคือแร่ดีบุก แต่พอโตมาถามนักเรียนรุ่นหลังๆ ก็จะไม่มีดีบุกในสินค้าส่งออกที่สำคัญของไทยแล้ว จะเป็นสินค้าทางด้านเกษตรกรรม รถยนต์ หรือชิ้นส่วนอิเล็กทรอนิกส์อื่นๆแทนเสียมากกว่านั่นเอง

ในปัจจุบันนั้นหลายคนคุ้นเคยกับจังหวัดภูเก็ตในเรื่องของแหล่งท่องเที่ยว ทั้งสถานที่เก่าแก่ในประวัติศาสตร์ ประวัติความเป็นมาอย่างยาวนาน ทะเลสวย น้ำใส ธรรมชาติงาม แหล่งดำน้ำดูปะการัง รวมไปถึงการประมงที่ขึ้นชื่อ แต่หากย้อนกลับไปในวันที่ภูเก็ตยังเป็นจังหวัดเล็กๆจังหวัดหนึ่งในภาคใต้ของไทยจะพบว่าภูเก็ตไม่ได้มีจุดขายที่เป็นแหล่งท่องเที่ยวอย่างทุกวันนี้

เหมืองแร่ คือสิ่งที่อยู่คู่กับชาวภูเก็ตมาอย่างยาวนานหลายชั่วอายุคน หากจำกันได้เคยมีผลงานภาพยนต์ดีกรีรางวัลสุพรรณหงส์ถึง 3 รางวัลด้วยกันที่พูดถึงการทำเหมืองแร่ที่ภาคใต้นั่นคือภาพยนต์เรื่อง มหา’ลัย เหมืองแร่ เขียนบทและกำกับโดย จิระ มะลิกุล ซึ่งสร้างมาจากหนังสือรวมเรื่องสั้น ชุด เหมืองแร่ ของ อาจินต์ ปัญจพรรค์ แต่ในภาพยนต์แม้จะพูดถึงการทำเหมืองแร่ที่จังหวัดพังงาก็ตาม นั่นก็สะท้อนให้เห็นถึงการทำเหมืองแร่ในบริเวณภาคใต้ของไทยในช่วงสมัยนั้นได้ดี แต่โดยบริบทในวันนี้นั้นเรากำลังมุ่งไปที่การทำเหมืองแร่ที่จังหวัดภูเก็ตเป็นสำคัญ โดยหลักการทำเหมืองก็ค่อนข้างคล้ายกัน แต่ก่อนที่จะไปถึงสิ่งที่สำคัญที่จะกล่าวในบทความเราในวันนี้ เราไปดูข้อมูลของแร่ดีบุกและประวัติการทำเหมืองแร่ดีบุกคร่าวๆของประเทศไทยเราก่อนครับ

แร่ดีบุก ในภาษาอังกฤษใช้คำว่า Tin และเป็นธาตุเคมีที่มีหมายเลขอะตอม 50 และใช้สัญลักษณ์ในตารางธาตุคือ Sn (มาจากคำในภาษาลาตินว่า Stannum) ดีบุกเป็นโลหะ หลอมเหลวได้ง่าย ถูกอ๊อกซิไดซ์ในอากาศได้ง่าย แต่ทนต่อการกัดกร่อนดีกว่าเหล็ก

คุณสมบัติทางกายภาพของดีบุกแบบแคสซิเทอไรต์ มีดังนี้ เป็นรูปผลึกระบบเททราโกนาล มีระดับความแข็ง 6-7 ทนทานต่อการสึกกร่อนได้ดี ความถ่วงจำเพาะ 6.8-7.1 มีลักษณะความวาวอโลหะแบบเพชรหรือกึ่งโลหะ สีของแร่ดีบุกส่วนมากที่พบมักจะมีสีน้ำตาลดำหรือดำ สีน้ำผึ้ง เหลือง แดง และม่วงคล้ายเปลือกมังคุด

ทวีปเอเชียเป็นแหล่งผลิตดีบุกมากที่สุดในโลก ได้แก่บริเวณเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ในประเทศมาเลเซีย อินโดนีเซีย และไทย สำหรับประเทศไทยนั้นสามารถพบได้ทุกภาคทั่วประเทศแต่จะมีเยอะที่บริเวณภาคใต้นั่นเอง

แร่ดีบุกที่พบในประเทศไทยมี 2 ชนิด คือ แคสซิเทอไรต์ (cassiterite) ซึ่งพบและเป็นแร่เศรษฐกิจเพียงชนิดเดียวที่สามารถมาพัฒนาเป็นแร่ทางเศรษฐกิจได้ มีสูตรทางเคมีคือ SnO2 โดยมีส่วนประกอบของ Sn ประมาณ 78.6% และ O ประมาณ 21.4% ส่วนที่พบในไทยอีกชนิดหนึ่ง คือ สแตนไนต์ (stannite) ซึ่งพบน้อยมากและไม่มีการผลิตในทางการค้า การกำเนิดของแร่ดีบุกในประเทศไทยนั้นมีความสัมพันธ์อย่างใกล้ชิดกับหินอัคนีแทรกซอนชนิดกรด (acid rock) โดยทั่วไปแล้วจะเกิดอยู่ในสายแร่แบบน้ำร้อนแทรกในหินพวกแกรนิตหรือหินชั้นที่อยู่ข้างเคียง และอาจเกิดเป็นก้อนหรือผลึกเล็ก ๆ ฝังในหินเพกมาไทต์ หินสการ์น รวมถึงในหินแกรนิตที่อยู่ใกล้กับบริเวณเขตสัมผัสกับหินข้างเคียง  เนื่องจากดีบุกเป็นแร่ที่มีความทนทานต่อการสึกกร่อนทางกายภาพสูงเมื่อหินต้นกำเนิดผุพัง จึงมักจะถูกนำพาไปสะสมตามเชิงเขาหรือแอ่งและที่ราบลุ่มต่าง ๆ เกิดเป็นแหล่งแร่ดีบุกแบบลานแร่ (placer) นั่นจึงเป็นที่มาของแร่ดีบุกชนิดแคสซิเทอไรต์นั่นเอง

สำหรับการใช้ประโยชน์ของดีบุกนั้น เนื่องจากโลหะดีบุกมีคุณสมบัติในด้านการทนทานต่อการกัดกร่อนของกรดและสารละลายต่างๆ ไม่เป็นสนิม ผสมเป็นเนื้อเดียวกับโลหะอื่นได้ดี และไม่เป็นพิษต่อร่างกาย จึงถูกนำมาใช้ในการเคลือบโลหะต่างๆ ที่ทำเป็นภาชนะบรรจุอาหารเป็นส่วนใหญ่ ใช้ผสมตะกั่ว เงิน หรือทองแดงเป็นโลหะบัดกรี ผสมกับโลหะอื่นทำภาชนะประดับและศิลปวัตถุต่างๆ เช่น พิวเตอร์และบรอนซ์ ผสมกับเงินและปรอททำสารอุดฟันทางทันตกรรม นอกจากนี้ยังใช้ในอุตสาหกรรมไฟฟ้า อิเล็กทรอนิกส์และอุตสาหกรรมยานยนต์ สารประกอบของดีบุกสามารถใช้ในอุตสาหกรรมอื่นๆ ได้อีกหลายอย่าง ได้แก่ ใช้ในการผลิตแก้วเนื้อทึบ เครื่องปั้นดินเผา เครื่องเคลือบ สิ่งทอ กระจกแผ่นเรียบ พลาสติก สีทาบ้าน ยากำจัดพยาธิในสัตว์ ยาสีฟัน และใช้ในการฟอกน้ำตาล เป็นต้น

การทำเหมืองแร่ดีบุกของไทยมีประวัติศาสตร์ที่ปรากฏเป็นหลักฐานขึ้นเมื่อสมัยกรุงศรีอยุธยา ตามที่ปรากฏในพงศาวดารของไทย มีบันทึกเหตุการณ์ที่ชาวต่างประเทศเข้ามาติดต่อค้าขายกับไทย โดยในปี พ.ศ. 2061 พระเจ้ามานูแอลของโปรตุเกสให้คอร์เตเดอโคแอลโล เป็นราชทูตเข้ามาเจริญพระราชไมตรีกับกรุงศรีอยุธยา ซึ่งตรงกับแผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2(หรือที่รู้จักในนาม พระเชษฐา พระราชโอรสในสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ) มีการอนุญาตให้โปรตุเกสได้รับซื้อแร่ดีบุกจากทางภาคใต้ โดยชาวโปรตุเกสเรียกแร่ดีบุกว่า คาเลี่ยม (Calaem) ซึ่งมีอยู่มากที่เมืองถลาง (Gunsalan) หรือภูเก็ตในปัจจุบันนั่นเอง

เมื่อโปรตุเกสเสื่อมอำนาจลง ชาวตะวันตกชาติอื่นๆ ได้แก่ สเปนและฮอลันดาเข้ามาทำการค้ากับกรุงศรีอยุธยาแทน กรุงศรีอยุธยาขณะนั้นจึงมีการขุดแร่ดีบุกในภาคใต้มากขึ้น โดยชนชาติยุโรปต้องการดีบุกไปทำภาชนะต่างๆ เพิ่มมากขึ้น ต่อมาใน พ.ศ. 2169 ตรงกับรัชสมัยพระเจ้าทรงธรรม ฮอลันดาได้ทำการจัดตั้ง บริษัท ดัสท์อีสท์อินเดียของฮอลันดาขึ้น และได้ตั้งสถานีรับส่งสินค้าที่ปากน้ำเจ้าพระยา เรียกว่า New Amsterdam และยังตั้งสาขาขึ้นที่เกาะภูเก็ตและนครศรีธรรมราช เพื่อทำการค้ารับซื้อแร่ดีบุกของทางภาคใต้โดยเฉพาะ

นอกจากนี้ยังมี ฝรั่งเศส ที่เป็นเป็นชาติตะวันตกอีกชาติหนึ่งที่เข้ามาติดต่อค้าขายกับกรุงศรีอยุธยา โดยในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ฝรั่งเศสถือว่ามีอำนาจมากในสมัยนั้น ได้ส่งราชทูตเข้ามาเจริญพระราชไมตรี โดยราชทูตคนแรก คือ เชวาเลีย เดอโชมอง ได้ทำสัญญาฉบับแรกกับไทย เมื่อวันที่ 11 ธันวาคม ปี พ.ศ. 2228 โดยมีข้อความในสัญญาระบุอยู่ข้อหนึ่งเกี่ยวกับการค้าแร่ดีบุกที่ภูเก็ต โดยฝรั่งเศสขอให้ บริษัท Compagme Derindis ผูกขาดการค้าแร่ดีบุกที่ภูเก็ตแต่ฝ่ายเดียว ซึ่งมีราคาซื้อขายแร่ดีบุกในประเทศไทยขณะนั้นตามบันทึกของ เวเรด์ ซึ่งมากับราชทูตเขียนไว้ว่าราคาหาบละ 15 ปอนด์ฝรั่งเศส

ดังนั้นจะเห็นได้ว่าการทำเหมืองแร่ดีบุกของเราเท่าที่มีการบันทึกก็ย้อนหลังไปราวๆ 500 ปีแล้ว และมีการค้าขายแร่มาอย่างต่อเนื่องยาวนาน แต่จุดสำคัญที่ทำให้เกิดอุตสาหกรรมอย่างเป็นเรื่องเป็นราวนั้น เกิดในช่วงสมัยรัชกาลที่ 5 สมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าให้ตั้ง กรมราชโลหกิจและภูมิพิทยา ขึ้นกับกระทรวงเกษตราธิการ ในวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2434 มีหน้าที่ควบคุมกิจการที่เกี่ยวข้องด้วยแร่และโลหะธาตุ ทั้งประทานบัตรและสัญญาอาทานในการแร่ โลหะธาตุ และภูมิวิทยา ซึ่งคนส่วนใหญ่เรียกกรมนี้ว่า กรมแร่ หลังจากนั้นในปี พ.ศ. 2441 ได้ทำการเปิด กองโลหกิจ ที่มณฑลภูเก็ตขึ้นแห่งแรก และในวันที่ 23 กันยายน พ.ศ. 2444 ก็ได้มีการออก พระราชบัญญัติการทำเหมืองแร่ ขึ้น ซึ่งแต่เดิมอาณาเขตประเทศสยาม(ประเทศไทย) นั้นยาวไปจนสุดแหลมมลายู แต่ต่อมาเกิดการเปลี่ยนแปลงในยุคล่าอาณานิคม คือการที่อังกฤษทำสนธิสัญญากับกรุงสยามมีชื่อเรียกเป็นภาษาอังกฤษว่า Anglo–Siamese Treaty 1909 หรือเรียกกันอีกชื่อว่า สนธิสัญญากรุงเทพ (Bangkok Treaty) ในปี พ.ศ. 2452 เป็นสนธิสัญญาการแลกเปลี่ยนดินแดนระหว่างกัน โดยอังกฤษยกเมืองสตูล สงขลา ยะลา ปัตตานี และนราธิวาสให้เป็นของสยาม ส่วนเมืองไทรบุรี กลันตัน และตรังกานู เปอร์ลิส ให้เป็นของอังกฤษ ส่งผลให้ยุคนั้นมีการดำเนินการอย่างหลากหลายเพื่อทำการจัดการสิทธิ์เหมืองแร่ที่ทับซ้อนกันอยู่ช่วงหนึ่งเลยทีเดียว

หลังจากการปฏิวัติอุตสาหกรรมเกิดขึ้น การพัฒนาในมิติต่างๆ ก็ถูกปรับให้เกิดการทำงานอย่างมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะเครื่องมือเครื่องจักรขนาดใหญ่ที่นำมาใช้แทนแรงงานคน อันจะเห็นได้จากการที่เราสามารถทำให้เกิดขนาดอุตสาหกรรมที่มีขนาดแรงงานเครื่องจักรที่ทดแทนแรงงานคนที่เพิ่มมากขึ้นในยุคต่อมา

เหมืองแร่ก็เช่นกัน การผลิตแร่ที่ต้องใช้แรงงานคนในการขุดหาแร่ถูกทดแทนด้วยเครื่องจักรขนาดใหญ่ รวมไปถึงการขนส่ง การพัฒนาการขุดแร่ การสำรวจ การบริหารจัดการ การแปรรูปแร่ คัดแยกแร่ ก็ก้าวเข้ามาสู่อุตสาหกรรมอย่างเต็มตัว ดังตัวอย่างในภาพด้านล่างนี้

อีกสิ่งที่เห็นได้ชัดเลยต่อการทำอุตสาหกรรมเหมืองแร่คือ ย้อนกลับไปสักนิดราวๆปี พ.ศ. 2460 มีการเปิดเหมืองขึ้นมาที่ตำบลวิชิต อำเภอเมืองภูเก็ต เป็นเหมืองสูบ โดยหลังจากนั้น สมเด็จพระบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิจทรงเสด็จมาทอดพระเนตรกิจการเหมืองที่ตำบลวิชิต และทำพิธีเปิดจ่ายกระแสไฟฟ้าของโรงไฟฟ้าของเหมืองเมื่อ วันที่ 9 มกราคม พ.ศ. 2473 เลยได้ชื่อว่า เหมืองเจ้าฟ้า สืบต่อมา ขณะนั้นทรงทราบว่าประเทศไทยไม่มีโรงถลุงแร่ดีบุก แร่ดีบุกที่ขุดได้ส่งไปขายโรงถลุงที่ปีนัง และต้องนำกากสะแหลกดีบุกกลับมาทิ้งที่ไทยเราด้วย เพราะทางโรงถลุงไม่รับกำจัด หรือมีต้นทุนในการกำจัดทิ้งสูงทำให้ผู้ส่งทำเหมืองแร่ดีบุกต้องรับผิดชอบค่าใช้จ่ายส่วนนี้สูง บางส่วนจึงนำกลับมาทิ้งที่ไทยเหมือนเดิม สมเด็จพระบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิจจึงมีพระราชปรารภว่าประเทศไทยน่าจะมีโรงถลุงดีบุกเป็นโลหะเพื่อใช้ในประเทศ เพื่อลดค่าใช้จ่ายและเสริมสร้างโอกาสส่วนนี้ให้ประเทศไทยได้ แต่เราก็ต้องรอโอกาสนั้นจนถึงราวๆ ปี พ.ศ. 2506 จึงมีนักลงทุนชาวสหรัฐอเมริกาเข้ามาตั้งบริษัท ไทยแลนด์สเมลติ้งแอนด์รีไฟนิ่ง จำกัด (Thailand Smelting and Refining Co.,Ltd.) เรียกกันย่อ ๆ ว่า ไทยซาร์โก้ (THAISARCO) ที่จังหวัดภูเก็ตเพื่อดำเนินกิจการถลุงแร่ดีบุก โดยเริ่มเปิดทำการเมื่อวันที่ 29 กรกฎาคม พ.ศ. 2508 จากนั้นเป็นต้นมาเราจึงเริ่มมีการถลุงแร่ดีบุกในประเทศได้ด้วยตนเอง(แต่เป็นบริษัทต่างชาติ)

อย่างไรก็ตามการดำเนินการขุดแร่ดีบุกในจังหวัดภูเก็ตก็ดำเนินต่อไปเรื่อยๆจากโบราณนานมาจนกระทั่ง พ.ศ. 2444 ในสมัยพระยารัษฎานุประดิษฐ์ สมุหเทศาภิบาล มณฑลภูเก็ต ได้มีคำสั่งให้เจ้าของเหมืองแร่ดีบุกนั้น ทำถนนหนทางแลกเปลี่ยนกับการสัมปทานขุดแร่ บรรดาเหมืองต่างๆ จึงได้ขนสะแหลกดีบุก ซึ่งเป็นส่วนกากของเสียหลังจากการถลุงแร่ดีบุกแล้ว โดยที่สะแหลกดังกล่าวหรืออีกนัยหนึ่งคือขี้ตะกรันดีบุกนั้นจะกองทิ้งไม่ได้ทำประโยชน์อื่นใดบริเวณเตาหลอม ซึ่งต้องนำกลับมาจากปีนังด้วย เพราะคนรับถลุงก็ไม่อยากรับกำจัดกากไร้ค่าเหล่านี้ ของเหล่านี้จึงถูกมาถมกองทิ้งไว้ ผู้ต้องการทำเหมืองที่ต้องการประทานบัตรการทำเหมืองจึงนำสิ่งเหล่านั้นมาถมทำถนน หรือบางส่วนก็เอาไปถมที่ดินใช้สำหรับปลูกบ้านเรือนของชาวบ้าน เพื่อแลกกับผลประโยชน์ในการทำเหมืองนั่นเอง ดังนั้นช่วงดังกล่าวทั้งบ้านเรือนประชาชนและถนนแทบทุกสายในเมืองภูเก็ต จึงสร้างทับสะแหลกดีบุกไปโดยปริยาย

ต่อมามีการค้นพบธาตุชนิดใหม่โดยนักวิทยาศาสตร์ชาวสวีเดนชื่อ Anders Ekeberg ซึ่งเรียกธาตุที่พบว่า แทนทาลัม โดยจะได้มาจากแร่แทนทาไลต์ แทนทาลัมในธรรมชาติจะไม่เกิดอยู่อย่างอิสระ แต่จะแทรกอยู่ในแร่อื่นๆ และมีแทรกอยู่ในดีบุกสูงที่สุด ดังนั้นเมื่อทำการถลุงดีบุกโดยให้ความร้อนแก่แร่ต่างๆ เข้าสู่เตาหลอมแล้ว โดยปกติจะได้แร่ดีบุกออกมา ส่วนที่เหลือจึงเป็นกากที่ไม่ได้ใช้ประโยชน์เรียกว่า สะแหลกดีบุก อย่างที่กล่าว แต่ทว่าแร่แทนทาไลต์ที่ปะปนมากับแร่ดีบุกนั้นมีการทนความร้อนดีกว่าดีบุก จึงไม่สามารถหลอมปนมากับแร่ดีบุกได้ จึงมีบางส่วนไหลปะปนออกไปกับสะแหลกดีบุกนั่นเอง

อันที่จริงในยุคแรกของการค้นพบธาตุแทนทาลัมแล้วนั้น มนุษย์เรายังไม่สามารถนำมาพัฒนาต่อยอดได้ว่ามันควรเอาไปทำอะไร จนกระทั่งต่อมาอีกเป็นร้อยปีหลังจากการค้นพบนั้นจึงมีการพัฒนาสร้างประโยชน์จากแทนทาลัมได้และพบว่ามันมีประโยชน์อย่างยิ่งในอุตสาหกรรมสำคัญๆต่างๆ รวมไปถึงความหายากของมันก็ทำให้เกิดเป็นความต้องการแทนทาลัมเป็นอย่างมาก จนมีราคาที่พุ่งสูงขึ้น

เหตุการณ์นี้เริ่มขึ้นราวๆ ปี พ.ศ. 2520 ที่ชาวบ้านส่วนใหญ่รวมถึงผู้ประกอบการเหมืองขนาดเล็กหลายรายเริ่มรู้ถึง คุณค่าของสะแหลกดีบุกว่ามันมาแร่แทนทาไลต์ปะปนอยู่ซึ่งมีราคาสูง อีกทั้งหากนำมาถลุงเป็นแทนทาลัมก็จะยิ่งมีราคาที่สูงกว่าเดิมอีกมาก ชาวบ้านจึงเริ่มทำการขุดดินที่ถมทำบ้านเรือนตนเองเพื่อนำมาขายกันมากขึ้น ต่อมาในราว พ.ศ. 2521 บรรดานายทุนต่างๆ จึงได้ยื่นประมูลต่อทางหน่วยงานราชการขอขุดถนนเก่าๆ ทุกสายในตัวเมืองภูเก็ตโดยมีข้อตกลงว่า เมื่อขุดเสร็จแล้วจะสร้างถนนใหม่ชดใช้ให้ นับเป็นการประมูลที่แปลกประหลาดมาก ประมูลเพื่อขอสร้างถนนให้ใหม่ ลองคิดดูว่ามูลค่าของมันมีค่าเท่าไร เพราะขุดทำถนนให้ใหม่ก็ยังมีกำไรอยู่ดี หรือตามบ้านเรือนที่ปลูกสร้างอยู่ตะกรันสะแหลกดีบุกที่ทับถมกันก็จะถูกรื้อหรือทุบพื้นทิ้งเพื่อขุดเอาขี้ตะกรันดังกล่าวออกไปขาย เกิดเป็นปรากฏการณ์แตกตื่นขี้ตะกรัน หรือสะแหลกดีบุก ทำให้คนภูเก็ตแห่กันขุดถนน หรือแม้แต่ขุดพื้นบ้านตัวเองเป็นการใหญ่ ถึงกับทำให้พื้นถนนทรุด บ้านถล่มจนมีผู้ได้รับบาดเจ็บกันหลายราย ลองดูราคาแร่โคลัมไบต์–แทนทาไลต์ ที่ในช่วงนั้นมีราคากิโลกรัมละ 60–70 บาทและเมื่อนำมาผ่านกระบวนการถลุงต่อจนได้ แทนทาลัม จะมีราคาสูงกว่าแร่แทนทาไลต์หรือสะแหลกดีบุกประมาณ 40-50 เท่า ทำไมจะไม่อยากขุดถนน ขุดดินถมที่บ้านมาขายกันละครับ และจากข้อมูลในช่วงนั้น ประเทศไทยเป็นแหล่งส่งขายสะแหลกดีบุกสูงถึงร้อยละ 46 ของการผลิตทั่วโลก ซึ่งสะแหลกดีบุกส่วนใหญ่ก็มาจากจังหวัดภูเก็ต สะแหลกดีบุกจึงเป็นสินค้าใหม่ที่ส่งออกและทำรายได้ให้ประเทศจนนำมาสู่การแนวคิดที่จะก่อสร้างโรงงงานถลุงแทนทาลัมในประเทศไทยในเวลาต่อมา เดี๋ยวเราจะมาพูดต่อเรื่องนี้อีกครั้งหนึ่งครับ

หากจำกันได้เรามีบริษัทที่ทำการถลุงแร่ดีบุกในประเทศเราแล้วตั้งแต่ พ.ศ. 2508 นั่นคือบริษัท ไทยซาร์โก้ นั่นเอง มีรายงานเบื้องต้นว่า ไทยซาร์โก้รู้ว่าสะแหลกดีบุกมีราคาก่อนหน้านั้นมานานแล้วและได้ทำการรับซื้อสะแหลกดีบุกเหล่านั้นจากผู้ประกอบการรายน้อยรวมไปถึงชาวบ้านในภูเก็ตในราคาถูกๆ มาหลายปี เพื่อทำการส่งออกไปขายยังต่างประเทศ อย่าลืมนะครับว่าเค้าคือบริษัทรับถลุงแร่ดีบุกที่ผูกขาดอยู่เจ้าเดียวในประเทศไทย ดังนั้นสะแหลกดีบุก ขี้ตะกรันต่างๆจึงตกอยู่กับเค้าหมด จากสถิติที่เปิดเผยโดยกรมทรัพยากรธรณีเฉพาะปี พ.ศ. 2518 บริษัท ไทยซาร์โก้ ส่งสะแหลกดีบุกไปขายเป็นมูลค่า 26.2 ล้านบาท หากคำนวณกลับไปในช่วง 9 ปีก่อนการตั้งโรงถลุง ก็พอจะอนุมานได้ว่าบริษัทนี้น่าจะได้กำไรจากแทนทาลัมไปประมาณ 200–600 ล้านบาท

หลังจากการแห่ขุดขายสะแหลกดีบุก ไปสักช่วงหนึ่ง ปีถัดมา ในวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2522 มีกลุ่มนักธุรกิจของภูเก็ต ร่วมกับนายพงส์ สารสิน รองนายกรัฐมนตรีในขณะนั้นเข้าร่วมถือหุ้นด้วย ได้ขอจดทะเบียนจัดตั้งเป็นบริษัท ด้วยทุนจดทะเบียน 100 ล้านบาท ชื่อ บริษัท ไทยแลนด์ แทนทาลัม อินดัสตรี จำกัด โดยมีโครงการก่อสร้างโรงงานจุดประสงค์เพื่อทำการถลุงแร่แทนทาลัม เพื่อจะได้ไม่ต้องส่งไม่ถลุงที่ต่างประเทศ ซึ่งมีพื้นที่ก่อสร้างจำนวน 120 ไร่ ที่อำเภอเมือง จังหวัดภูเก็ต ต่อมาปี พ.ศ. 2524 ได้รับการส่งเสริมจากคณะกรรมการส่งเสริมการลงทุน และเพิ่มการลงทุนเป็น 1,000 ล้านบาท จากนั้นจึงทำสัญญาซื้อเทคโนโลยีการผลิตจากบริษัทเยอรมัน และต่อมาได้รับใบอนุญาตให้สร้างโรงงาน ในปี พ.ศ. 2526 และทำสัญญาก่อสร้างกับบริษัทจากอังกฤษ จนการก่อสร้างแล้วเสร็จ ในปี พ.ศ. 2529 แต่โรงงานไม่สามารถเปิดดำเนินการได้ เพราะประสบปัญหาการคัดค้านจากหลายภาคส่วนทั้งในระดับจังหวัดและประเทศอย่างรุนแรงเรื่องความหวาดกลัวต่อสารพิษที่เกิดจากกระบวนการถลุงแร่นั่นเอง ในยุคนั้นต้องถือว่าเกิดเป็นปัญหาบานปลายใหญ่โตจนถึงขั้นเป็นการจลาจลกันเลยทีเดียว สืบเนื่องมาจากในวันที่ 13 มิถุนายน พ.ศ. 2529 ตัวแทนจากจังหวัดภูเก็ตได้ขอพบนายกรัฐมนตรี พลเอกเปรม ติณสูลานนท์ที่ทำเนียบรัฐบาล เพื่อขอให้ปิดโรงงานแทนทาลัมภายในวันที่ 2 กรกฎาคม พ.ศ. 2529 จากนั้น นายจิรายุ อิศรางกูร ณ อยุธยา รัฐมนตรีว่าการกระทรวงอุตสาหกรรมในขณะนั้น ได้เดินทางไปยังจังหวัดภูเก็ตในวันที่ 23 มิถุนายน พ.ศ. 2529 เพื่อรับฟังปัญหาที่เกิดขึ้น แต่พอถึงจังหวัดภูเก็ต เกิดเป็นการที่กลุ่มผู้คัดค้านการเปิดโรงงานแทนทาลัมได้ต่อต้านและก่อความรุนแรงมากขึ้น ทั้งเผารถยนต์ ลามไปจนถึง เผาโรงงานแทนทาลัมที่ยังไม่ทันได้เปิดใช้งานจนเสียหาย เกิดเป็นความรุนแรงจนต้องประกาศภาวะฉุกเฉินในจังหวัดภูเก็ตเพื่อควบคุมสถานการณ์ ตำรวจและทหารจึงเข้าเคลียร์พื้นที่โดยใช้แก๊สน้ำตาเข้าสลายฝูงชน สุดท้ายกลุ่มทุนเจ้าของโรงงานต้องยอมย้ายโรงงานไปยังนิคมอุตสาหกรรมมาบตาพุด จังหวัดระยองแทน และการจลาจลในครั้งนั้นได้ก่อให้เกิดความเสียหายกว่า 2 พันล้านบาทด้วยกัน นอกจากนั้นช่วงระยะหลังมา แร่ดีบุกมีปัญหาราคาดีบุกตกต่ำ จากวิกฤตอุตสาหกรรมดีบุกถดถอยทั่วโลก จนผู้ผลิตหลายรายต้องปิดเหมืองลงเพราะไม่คุ้มทุน ก็ถือเป็นการจบบทบาทการเป็นแหล่งแร่ดีบุกอย่างยาวนานของจังหวัดภูเก็ตไปโดยปริยาย

หากย้อนกลับไปสักช่วงหนึ่งก่อนจะเกิดการต่อต้านโรงงานแทนทาลัมดังที่กล่าวในย่อหน้าที่แล้ว  จะมีแนวความคิดในการก่อสร้างท่าเรือภูเก็ตเกิดขึ้น โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อเป็นท่าเรือหลักด้านชายฝั่งอันดามันโดยเฉพาะอย่างยิ่งเพื่อเป็นการขนส่งดีบุกและยางพาราออก รวมถึงสินค้าด้านการประมงระหว่างไทยและต่างประเทศ โดยแนวความคิดดังกล่าวเกิดขึ้นเมื่อราวๆ ปี พ.ศ. 2510 จนกระทั่งได้เข้ากระบวนการศึกษาความเป็นไปได้ในการก่อสร้างท่าเรือหลายต่อหลายครั้ง สุดท้ายก็ได้ทำการก่อสร้างขึ้นใน ปี พ.ศ. 2527 และเสร็จสมบูรณ์ ในปี พ.ศ. 2531 ดังนั้นท่าเรือแห่งนี้จึงใช้เวลาทั้งสิ้นยาวนานกว่า 21 ปี ถึงเสร็จสมบูรณ์ แต่พอช่วงที่เริ่มก่อสร้าง กลับเกิดปัญหาดังที่กล่าวไปแล้วนั้น ประกอบกับช่วงระยะหลังโดยเฉพาะนโยบายของรัฐบาลไทยต่อการเน้นอุตสาหกรรมการท่องเที่ยวเริ่มเฟื่องฟูมากขึ้น

หลังจากเหตุการณ์เผาโรงงานแทนทาลัมในปี พ.ศ. 2529 รัฐบาลหันมาส่งเสริมการท่องเที่ยวภูเก็ตครั้งใหญ่ จึงกลายเป็นเหตุการณ์ที่พลิกโฉมเศรษฐกิจภูเก็ตจากเหมืองแร่สู่การท่องเที่ยวเป็นหลัก ส่งผลให้ที่ดินและแรงงานมีราคาสูง พื้นที่การเกษตรกรรมเริ่มลดลง พวกยางพาราที่ฮิตๆ ลดน้อยลงไปมาก และแทนที่ด้วยอุตสาหกรรมท่องเที่ยว ทั้งห้องพัก โรงแรม สถานบันเทิง การประมงเชิงท่องเที่ยว ส่งผลให้ปริมาณสินค้าผ่านท่าเรือภูเก็ตมีปริมาณน้อยมากตั้งแต่ท่าเรือเริ่มเปิดดำเนินการมาจนถึงปัจจุบัน นอกจากนั้นก็เป็นเรือนักท่องเที่ยวที่ไม่ค่อยเยอะสักเท่าไร เพราะส่วนใหญ่มาจากทางฝั่งทั้งหมด การที่มีเรือนักท่องเที่ยวมาจอดเทียบท่าจึงน้อยมาก กลายเป็นท่าเรือที่สร้างมาเพื่อรองรับอุตสาหกรรมเหมืองแร่และยางพารา ก็กลายมาเป็นสิ่งก่อสร้างที่แทบจะร้างไปเลย มีตัวเลขที่น่าสนใจอย่างหนึ่งครับคือในปี พ.ศ. 2565 นั้น จากการสำรวจจังหวัดภูเก็ตมีสถานประกอบการที่พักที่ได้รับใบอนุญาต 1,758 แห่ง รวมแล้วมีห้องพักกว่า 100,000 ห้องด้วยกันถือว่าเยอะมากเลยทีเดียวสำหรับปริมาณห้องพักของจังหวัดภูเก็ต

หลังจากการพึ่งพาการทำเหมืองแร่ดีบุกมาตลอดหลายศตวรรษ ภูเก็ตในปัจจุบันจึงแปรเปลี่ยนจากสังคมเหมืองแร่ สู่ สังคมท่องเที่ยวอย่างเต็มตัว เพราะทัศนียภาพและธรรมชาติที่สวยงามหลังจากการฟื้นตัวจากการทิ้งร้างเหมืองได้เปลี่ยนให้ภูเก็ตเป็นแหล่งท่องเที่ยวที่ดีมากจนติดอันดับโลก และทำรายได้ให้กับท้องถิ่นรวมไปถึงประเทศไทยได้ปีละหลายหมื่นล้านบาท โดยจากข้อมูลก่อนเกิดการระบาดของโรคโควิดในปี 2562 ภูเก็ตเป็นจังหวัดที่สร้างรายได้ด้านการท่องเที่ยวเป็นอันดับ 2 รองจากกรุงเทพฯ ซึ่งภูเก็ตทำรายได้ถึง 4.7 แสนล้านบาท อันเกิดจากการมีนักท่องเที่ยวเดินทางมาท่องเที่ยวถึง 14 ล้านคน ซึ่งแบ่งเป็นชาวต่างชาติ 10 ล้านคน และคนไทย 4 ล้านคน แต่พอช่วงโควิดก็ตามสภาพ การท่องเที่ยวถูกกระทบอย่างหนัก และเพิ่งจะมาฟื้นตัวในช่วงที่ผ่านมานี่เอง

 มีรายงานของการท่องเที่ยวจังหวัดภูเก็ตในช่วง 5 เดือนแรกของปี พ.ศ. 2565 ตั้งแต่เดือนมกราคม ถึงเดือนพฤษภาคม มีนักท่องเที่ยวทั้งคนไทยและต่างชาติเดินทางเข้ามาจำนวน 1,733,119 คน –ครั้ง หากดูเฉพาะนักท่องเที่ยวต่างชาติ จะอยู่ที่ 404,707 คน-ครั้ง สัดส่วนเพิ่มขึ้นมากเป็นพันเปอร์เซ็นต์ เนื่องจากนักท่องเที่ยวต่างชาติพึ่งเดินทางกลับเข้ามา ทำให้มีรายได้หมุนเวียนจากการท่องเที่ยวโดยรวม อยู่ที่ 26,505 ล้านบาทเศษ ส่วนจำนวนห้องพัก 101,221 ห้อง มีอัตราการเข้าพักเฉลี่ย 28.27% ก็เพิ่งจะเริ่มฟื้นตัวนั่นแหละครับ

ปัจจุบันแหล่งเรียนรู้เรื่องการทำเหมืองที่จังหวัดภูเก็ตนั้นมีอยู่ที่พิพิธภัณฑ์เหมืองแร่ภูเก็ต ซึ่งตั้งอยู่บริเวณเหมืองแร่เก่าบนเนื้อที่ 400 กว่าไร่ อยู่ที่ตำบลกะทู้ อำเภอกะทู้ จังหวัดภูเก็ต มีอาคารของพิพิธภัณฑ์ที่สร้างเป็นอาคารของบริษัทเหมืองแร่สมัยนั้น มีรูปแบบศิลปะชิโนโปรตุกีส มีการเรียกอาคารนี้ว่า “อังมอเหลานายหัวเหมือง” ซึ่งเหมาะแก่การเรียนรู้ในการทำเหมืองแร่ของจังหวัดภูเก็ตนี้มาก ใครสนใจลองไปเยี่ยมชมเรียนรู้ได้เลยครับ